Lịch sử hình thành ngành Đồ uống

Từ lâu, sản phẩm rượu, bia, nước giải khát đã gắn liền với đời sống của người dân Việt Nam cũng như trên thế giới. Ở nước ta, việc nấu rượu có lịch sử hàng nghìn năm cùng với nền văn minh lúa nước (tại di tích Đền Hùng, tỉnh Phú Thọ và hang rượu Tràng An, tỉnh Ninh Bình có di chỉ chứng minh điều đó). Đối với bia thì trên thế giới đã sản xuất bia cách nay khoảng 12.000 năm, còn ở Việt Nam, bia được sản xuất từ năm 1875 do người Pháp xây dựng ở Sài Gòn (thành phố Hồ Chí Minh ngày nay) và năm 1890 ở Hà Nội, tiền thân của 2 nhà máy lớn là Bia Saigon và Bia Hà Nội. Năm 1898, người Pháp xây dựng nhà máy rượu tại Hà Nội, tiền thân của Công ty Cổ phần Rượu và Nước giải khát Hà Nội - HALICO ngày nay, đến năm 1900 xây dựng một nhà máy ở phía Nam, tiền thân của Công ty Cổ phần Rượu Bình Tây ngày nay. Đến nay ngành Nước giải khát xuất hiện sau so với ngành Bia - Rượu, được coi là ngành công nghiệp trẻ, với các thương hiệu như Tập đoàn Tân Hiệp Phát, Nước giải khát Chương Dương, và các công ty nước ngoài mới vào Việt Nam từ những năm 90 của thế kỷ trước như Coca - Cola, Pepsico…

Nhìn chung, trong suốt quá trình hình thành và phát triển, nhất là thời kỳ 80 năm đất nước độc lập đến nay, ngành Bia – Rượu – Nước giải khát Việt Nam đã nỗ lực không ngừng, vượt qua bao khó khăn, thử thách, đi lên bằng nội lực để khẳng định thương hiệu đồ uống Việt Nam, không chỉ đáp ứng đủ tiêu dùng trong nước mà còn xuất khẩu sang một số nước, thực hiện phát triển bền vững, hướng tới kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn, góp phần vào sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.

Bước đầu gian khó (1945 - 1986)

Sau Cách mạng Tháng Tám thành công khai sinh ra Nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ngày 2/9/1945 (nay là Nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam), nền kinh tế non trẻ của Việt Nam phải đối mặt với muôn vàn khó khăn, thách thức trước bối cảnh “thù trong, giặc ngoài”, “giặc đói, giặc dốt”, cơ sở vật chất kiệt quệ. Trong bối cảnh ấy, những xưởng bia, nhà máy nước giải khát quy mô nhỏ, phần lớn được tiếp quản từ thời Pháp thuộc, duy trì sản xuất cầm chừng để phục vụ nhu cầu tối thiểu cho kháng chiến và đời sống nhân dân. Từ sau ngày Chiến thắng Điện Biên Phủ 7/5/1954, miền Bắc bước vào công cuộc xây dựng Xã hội Chủ nghĩa với mô hình kinh tế kế hoạch hóa tập trung. Các nhà máy quốc doanh như Nhà máy Bia Hà Nội chính thức hoạt động theo chỉ tiêu nhà nước giao. Sau thời gian khôi phục Nhà máy do Pháp tàn phá, đến ngày 15/8/1958, sản phẩm đầu tiên do người Việt sản xuất đã ra đời có tên là Bia Trúc Bạch. Ngành đồ uống giai đoạn này vừa đảm bảo cung ứng sản phẩm thiết yếu, vừa tạo công ăn việc làm cho hàng nghìn lao động, đồng thời đóng góp nguồn thu đáng kể cho ngân sách.

Các thương hiệu lớn của ngành Đồ uống Việt Nam không chỉ đáp ứng nhu cầu tiêu dùng mà còn đóng góp quan trọng vào sự phát triển kinh tế, xã hội của đất nước. 

Ở miền Nam, hệ thống các cơ sở tư nhân và liên doanh phát triển năng động hơn. Sau năm 1975, đất nước thống nhất, nền kinh tế bước vào thời kỳ bao cấp, nguyên liệu khan hiếm, công nghệ lạc hậu, sản lượng hạn chế. Dẫu vậy, ngành đồ uống vẫn nỗ lực duy trì sản xuất, bảo đảm nguồn cung cho đời sống nhân dân trong giai đoạn khó khăn.

Tháng 5/1977, Công ty Rượu Miền Nam tiếp nhận và quản lý toàn bộ nhà máy của hãng BGI, sau đó Nhà máy đổi tên thành Nhà máy Bia Saigon, cung cấp sản phẩm đa dạng, phục vụ thị trường đô thị. Sự phát triển song song của hai miền tạo nên những dấu ấn đặc biệt trong thói quen tiêu dùng của người Việt trong giai đoạn này.

Bứt phá và hội nhập (1986 - 2025)

Công cuộc Đổi mới khởi động từ năm 1986 đã đặt nền móng cho bước chuyển mình toàn diện của ngành Đồ uống Việt Nam. Từ một lĩnh vực sản xuất thủ công, quy mô nhỏ, ngành Đồ uống đã phát triển thành ngành công nghiệp hiện đại, hội nhập sâu rộng và trở thành một trong những trụ cột đóng góp lớn cho ngân sách, việc làm và chuỗi giá trị liên ngành.

Giai đoạn 1986 - 2008, việc chuyển từ cơ chế kế hoạch hóa tập trung, quan liêu bao cấp sang cơ chế thị trường nhiều thành phần kinh tế, rồi hội nhập kinh tế quốc tế, cộng với những khó khăn do sản phẩm bia nước ngoài tràn vào thị trường trong nước đã khiến các doanh nghiệp bia trong nước phải “tự cứu mình” bằng cách đầu tư trang thiết bị hiện đại, nâng cao khả năng cạnh tranh, dần dần đáp ứng đủ nhu cầu của người tiêu dùng trong nước. Giai đoạn này đánh dấu sự vươn lên ấn tượng của các doanh nghiệp nội địa, trong đó nổi bật là SABECO (Tổng công ty Cổ phần Bia - Rượu - Nước giải khát Sài Gòn) và HABECO (Tổng công ty Cổ phần Bia - Rượu - Nước giải khát Hà Nội). Còn nhớ, thời bao cấp người tiêu dùng phải xếp hàng để mua bia, đến những năm 90 của thế kỷ trước do sản xuất không đáp ứng đủ nhu cầu tiêu dùng nên Bia Vạn Lực của Trung Quốc đã tràn ngập trên thị trường cả nước. Trước thực tế đó, Bia Hà Nội, Bia Saigon được sự quan tâm của Nhà nước nên đã đầu tư trang thiết bị, công nghệ, nâng công suất, chất lượng, giá thành hợp lý nên đã chiếm lĩnh thị trường, Bia Vạn Lực từ đó không còn xuất hiện trên thị trường.

Bước vào giai đoạn hội nhập và phát triển, thương hiệu Bia Saigon, Bia Hà Nội đã không ngừng đầu tư thiết bị hiện đại, tiên tiến, xây dựng thêm các nhà máy mới và có thêm các công ty con, công ty liên kết ở các tỉnh, thành. Nhờ có nguyên liệu được nhập khẩu ở thị trường tốt nhất trên thế giới, người lao động vận hành tốt thiết bị, công nghệ tiên tiến, cộng với kinh nghiệm sản xuất bia hơn trăm năm nên SABECO, HABECO đã cho ra đời những sản phẩm bia có chất lượng cao, góp phần nâng cao khả năng cạnh tranh trên thị trường. Từ những năm 90 đến nay, nhiều hãng bia nổi tiếng thế giới đã đầu tư xây dựng nhà máy tại Việt Nam, đáng kể như Heineken, Carlsberg, rồi Budweiser, Sapporo, và gần đây là Thai Bev… Từ đó, ngành không chỉ đáp ứng được nhu cầu tiêu dùng trong nước mà còn xuất khẩu ra nước ngoài, người dân không phải uống bia nhập lậu từ nước ngoài. Đến nay ngành sản xuất bia đã đáp ứng được nhu cầu tiêu dùng trong nước, tránh được tình trạng thiếu bia và hạn chế tình trạng nhập lậu và có một phần xuất khẩu.

Sau Đổi mới, nhu cầu tiêu dùng trong nước tăng mạnh. Từ mức sản lượng bia khiêm tốn chỉ khoảng 230 triệu lít năm 1990, ngành nhanh chóng đạt 823 triệu lít năm 2000, rồi chạm ngưỡng 2,6 tỷ lít năm 2010. Theo Hiệp hội Bia – Rượu – Nước giải khát Việt Nam, đến năm 2018, sản lượng bia cả nước đạt đỉnh gần 4,6 tỷ lít. Và dù chịu tác động nặng nề của đại dịch COVID-19, năm 2023 ngành vẫn phục hồi sản lượng lên khoảng 4,5 tỷ lít, khẳng định sức chống chịu và tiềm năng phát triển dài hạn.

SABECO sau cổ phần hóa trở thành doanh nghiệp bia lớn nhất Việt Nam, sản xuất gần 1,8 tỷ lít bia, nộp ngân sách trên 11.000 tỷ đồng (2023), chiếm gần 40% thị phần. HABECO giữ vững vị thế trên thị trường với Thương hiệu Quốc gia, sản lượng ổn định đạt khoảng 600 triệu lít/năm. Thị trường đồ uống có cồn Việt Nam còn là điểm đến của các tập đoàn đa quốc gia như Heineken, AB InBev, Carlsberg…, với ưu thế tài chính, công nghệ và truyền thông, thúc đẩy cạnh tranh và nâng cao tiêu chuẩn ngành.

Bên cạnh đó, mảng đồ uống không cồn cũng tăng trưởng mạnh. Coca-Cola, PepsiCo đầu tư tại Việt Nam từ giữa thập niên 1990, xây dựng nhà máy hiện đại ở Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng, góp phần định hình thói quen tiêu dùng mới. Coca-Cola Việt Nam hiện đạt công suất khoảng 1 tỷ lít/năm. Phía doanh nghiệp nội địa, Tân Hiệp Phát nổi bật ở mảng nước giải khát “healthy” với Trà xanh Không độ, Number 1 Soya, xuất khẩu ra hơn 20 quốc gia...

Đồng hành cùng kinh tế - xã hội đất nước

Ngành Đồ uống được coi là một trong những nguồn thu quan trọng của ngân sách. Trong ba thập kỷ qua, thuế tiêu thụ đặc biệt, thuế VAT, thuế thu nhập doanh nghiệp từ ngành bia, rượu, nước giải khát liên tục tăng trưởng. Theo Bộ Tài chính, riêng thuế tiêu thụ đặc biệt toàn ngành hàng năm đạt khoảng 50.000–60.000 tỷ đồng, chiếm tỷ trọng lớn trong nguồn thu ngân sách từ sản xuất công nghiệp. Trong đó, SABECO, Heineken Việt Nam, HABECO, Carlsberg Việt Nam là các doanh nghiệp nộp thuế cao nhất lĩnh vực bia. Mảng nước giải khát không cồn như Coca-Cola, Suntory PepsiCo cũng đóng góp hàng nghìn tỷ đồng thuế và phí mỗi năm.

Ngành Đồ uống có các nhà máy phân bổ hầu khắp các tỉnh thành cả nước và đóng vai trò quan trọng khi luôn đứng ở vị trí những doanh nghiệp (DN) đóng góp hàng đầu cho ngân sách tỉnh, thành phố. Toàn ngành đóng góp vào ngân sách nhà nước trên 60 nghìn tỷ đồng mỗi năm, giải quyết việc làm trực tiếp và gián tiếp cho hàng triệu lao động tại các nhà máy sản xuất và chuỗi cung ứng dịch vụ, nhà hàng, khách sạn, khu vui chơi giải trí… Các DN trong ngành luôn tiên phong trong các hoạt động vì cộng đồng, an sinh xã hội, đặc biệt quan tâm đến bảo vệ môi trường, tiết kiệm năng lượng, bảo vệ nguồn nước, thực hiện kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn, phát triển bền vững.

Ngành công nghiệp Đồ uống đã đóng góp quan trọng vào sự tăng trưởng kinh tế đất nước cũng như chiếm tỷ trọng đáng kể trong tổng giá trị ngành công nghiệp cả nước. Các sản phẩm của ngành gắn liền với truyền thống, văn hóa, lịch sử lâu đời cũng như đời sống của người dân trong hiếu, hỷ, thờ cúng tổ tiên, trong các bữa tiệc chiêu đãi ngoại giao và là một nét đẹp trong văn hóa ẩm thực của người Việt và các vùng miền trên cả nước cần được gìn giữ, nâng cao nhận thức để sử dụng nó một cách có văn hóa, trách nhiệm. Các sản phẩm đồ uống rất đa dạng, phong phú, hội tụ đủ các thương hiệu lớn, mẫu mã đẹp, chất lượng ngày càng được nâng cao, thu hút tiêu dùng trong nước và xuất khẩu.

Những năm qua, đi cùng sự tăng trưởng sản lượng, kéo theo sự mở rộng của hệ sinh thái chuỗi giá trị: từ vùng trồng nguyên liệu (lúa, ngô, lúa mạch, trái cây) đến ngành công nghiệp phụ trợ sản xuất bao bì, logistic, dịch vụ quảng cáo – truyền thông, thương mại. Theo đó, ngành bia, rượu và nước giải khát đã trực tiếp sử dụng hàng trăm nghìn lao động tại các nhà máy, kho bãi, hệ thống phân phối, cửa hàng bán lẻ. Bên cạnh đó, hàng triệu việc làm gián tiếp trong lĩnh vực nông nghiệp trồng nguyên liệu, logistics – vận tải, quảng cáo, truyền thông và dịch vụ nhà hàng – khách sạn được duy trì nhờ sự phát triển không ngừng của ngành. Đây được xem là vai trò quan trọng của ngành về mặt an sinh xã hội.

Đồ uống không chỉ là sản phẩm tiêu dùng mà còn gắn bó sâu sắc với văn hóa và đời sống người Việt. Mỗi dịp lễ Tết, hội hè, những buổi sum họp gia đình, tiệc cưới, trận bóng đá sôi động… luôn có mặt những thương hiệu quen thuộc: bia Hà Nội, bia Saigon, Coca-Cola, Pepsi, Trà Xanh Không Độ... Sự đa dạng sản phẩm từ bình dân đến cao cấp đã đáp ứng nhu cầu tiêu dùng mọi phân khúc. Trải qua nhiều thế hệ, đồ uống trở thành một phần của ký ức tập thể, biểu trưng cho tinh thần sẻ chia, kết nối cộng đồng.

Trải qua nhiều biến động, các doanh nghiệp ngành đồ uống ngày càng chú trọng hoạt động cộng đồng và bảo vệ môi trường. Trong đại dịch COVID-19, Sabeco, Heineken Việt Nam, HABECO, Tân Hiệp Phát, Suntory PepsiCo, Coca-Cola và nhiều doanh nghiệp đã đồng lòng đóng góp hàng trăm tỷ đồng cho Quỹ phòng chống dịch, tài trợ thiết bị y tế và hỗ trợ người dân khó khăn. Các chương trình an sinh xã hội nổi bật như “Thắp sáng đường quê” (SABECO), “Nước sạch cho cộng đồng” (Heineken), “Uống có trách nhiệm – đã uống rượu bia không lái xe” được triển khai đồng bộ, góp phần lan tỏa ý thức cộng đồng và thay đổi hành vi tiêu dùng. Về bảo vệ môi trường, các nhà máy bia – nước giải khát đầu tư hệ thống xử lý nước thải đạt chuẩn châu Âu, sử dụng năng lượng tái tạo, tái chế bao bì và giảm phát thải carbon. Nhiều doanh nghiệp gia nhập PRO Việt Nam – Liên minh Tái chế Bao bì, tiên phong thúc đẩy kinh tế tuần hoàn.

Nhìn tổng thể, giai đoạn 1986–2025 được xem là thời kỳ tăng trưởng vượt bậc, tái cấu trúc mạnh mẽ, nâng cao năng lực sản xuất và khẳng định vị thế ngành đồ uống Việt Nam trong khu vực và quốc tế. Những thành tựu này là tiền đề quan trọng để ngành tiếp tục bứt phá, đồng hành cùng sự phát triển kinh tế – xã hội đất nước trong thập kỷ tới.

Thách thức và cơ hội trong giai đoạn mới

Bên cạnh thành tựu, ngành đồ uống đang đối mặt nhiều thách thức. Hệ thống chính sách kiểm soát đồ uống có cồn ngày càng siết chặt. Luật Phòng, chống tác hại của rượu, bia (2020) cấm quảng cáo bia, rượu trên truyền hình, radio giờ vàng; cấm khuyến mại trực tiếp; quy định nghiêm ngặt về độ tuổi tiêu dùng...

Lộ trình tăng thuế tiêu thụ đặc biệt với bia, rượu và nước ngọt có đường cũng tạo áp lực lớn lên chi phí sản xuất và sức mua. Điều này dễ dẫn đến giảm sản lượng, tăng hàng lậu và ảnh hưởng đến cạnh tranh lành mạnh. Ngoài ra, thị hiếu người tiêu dùng đang thay đổi nhanh chóng. Nhóm trẻ ngày càng ưu tiên sản phẩm ít cồn, ít đường, nguồn gốc tự nhiên và thân thiện với môi trường. Điều này đòi hỏi doanh nghiệp không ngừng cải tiến sản phẩm, chiến lược marketing và xây dựng thương hiệu bền vững.

Vấn nạn hàng giả, hàng nhái cũng là bài toán nan giải. Việc tăng cường kiểm tra, xử lý vi phạm, siết chặt kênh phân phối cần được thực hiện đồng bộ hơn để bảo vệ người tiêu dùng và uy tín thương hiệu. Mặt khác, với đặc thù tiêu thụ nhiều nước, năng lượng và bao bì, ngành đồ uống cần đáp ứng yêu cầu cao về bảo vệ môi trường, tái chế, và giảm phát thải. Đây vừa là trách nhiệm bắt buộc, vừa là điều kiện để nâng cao năng lực cạnh tranh và mở rộng thị trường xuất khẩu.

Dù thách thức còn nhiều, nhưng tiềm năng thị trường Việt Nam vẫn rất lớn. Với dân số hơn 100 triệu người, tầng lớp trung lưu tăng nhanh, mức chi tiêu gia đình tăng trung bình 8 - 10%/năm, ngành đồ uống còn nhiều dư địa phát triển. bên cạnh đó, các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới (CPTPP, EVFTA…) cũng mở ra cơ hội lớn để đồ uống Việt vươn ra quốc tế. Đồng thời, chuyển đổi số, xu hướng tiêu dùng “xanh”, kinh tế tuần hoàn sẽ là những đòn bẩy quan trọng giúp doanh nghiệp nâng tầm, phát triển bền vững.

Trên hành trình 80 năm đồng hành cùng đất nước, ngành đồ uống Việt Nam không ngừng chuyển mình mạnh mẽ, từ khó khăn thời hậu chiến, tới bứt phá thời kỳ hội nhập và hiện đại hóa. Với nền tảng công nghệ hiện đại, đội ngũ nhân lực chất lượng cao và khát vọng vươn xa, ngành đồ uống sẽ tiếp tục đóng vai trò là ngành kinh tế mũi nhọn, góp phần vào sự thịnh vượng và phát triển bền vững của đất nước trong những thập kỷ tới.

Theo: douongvietnam,vn