Đây là loại thành ngữ mang tính biểu tượng nói về cái Tết cổ truyền của người Việt Nam. Theo phong tục, ở Việt Nam mỗi năm có rất nhiều Tết: Tết Rằm tháng Giêng, Tết mồng Mười tháng Ba (Tết bánh trôi), Tết cơm mới, Tết đoan ngọ, Tết Rằm tháng Bảy, Tết Độc lập, Tết Dương lịch… Nhưng chỉ có Tết Âm lịch (Tết Nguyên Đán) là tết to nhất, nên được viết hoa thành một tên riêng: Tết. Đó là Tết mở đầu cho một năm mới. Bởi vậy, theo truyền thống, nó có ý nghĩa rất quan trọng và rất thiêng liêng. Vào những ngày này, nhà nông thì nghỉ việc đồng áng, cán bộ hay công nhân viên chức thì “nghỉ Tết” theo chế độ Nhà nước ban hành. Bắt đầu từ ngày 26, 27 tháng Chạp, những ai công tác ở xa đã bắt đầu khăn gói lên đường về quê, còn những ai không đi công tác thì xếp nép công việc đồng áng, chuẩn bị mua gạo, thịt, lá dong để gói bánh phục vụ cho việc “ăn Tết”. 

Trong những ngày Tết Nguyên Đán, trên bàn thờ gia tiên của người Việt, bất luận giàu nghèo đều phải có bánh chưng (người miền Nam gọi là bánh tét). Theo truyền thuyết, đây là thứ bánh do Lang Liêu con trai của vua Hùng Vương làm ra dâng lên đức vua, nhằm biểu thị lòng biết ơn sâu sắc đối với cha mẹ. Vì vậy, nó là loại bánh tượng trưng cho lòng biết ơn với các bậc sinh thành. 


 

Bánh chưng được gói bằng lá dong, khi bóc ra có màu xanh nên còn gọi là “bánh chưng xanh”. Cụm từ “Bánh chưng xanh dưa hành thịt mỡ” có hai từ “xanh” và “hành” hiệp vần với nhau để tạo ra nhịp điệu, tiết tấu uyển chuyển, dễ thuộc và dễ nhớ. Cụm từ này được dùng nhiều đến mức có tính ổn định về hình thức và ngữ nghĩa nên nó là một thành ngữ thuộc lĩnh vực ăn uống. Tất nhiên, khi kinh tế xã hội thay đổi, cách hiểu thành ngữ này cũng có sự chuyển di nhất định. Cụ thể là, ngày xưa khi kinh tế chưa phát triển, thịt mỡ là loại thịt rất quí không thể thiếu được trong cuộc sống hàng ngày, đặc biệt là trong những ngày Tết; vì thịt mỡ khi đun lên sẽ tạo ra mỡ (nước mỡ) dùng để rán bánh, rán thịt, gia giảm các món ăn. Riêng tóp mỡ (là thịt mỡ teo lại khi đun sôi) có thể dùng làm thức ăn để ăn cơm hoặc kết hợp với tôm hay đậu phụ tạo thành món hành cuốn - một món ăn thuộc đặc sản của vùng trung du Bắc Bộ. 

 

Ngày nay, công nghiệp phát triển, việc nuôi lợn dùng thức ăn công nghiệp (cám cò) nên thịt mỡ không còn thơm như nuôi lợn bằng cám gạo các thời trước đây. Để khắc phục, người ta sản xuất ra dầu thực vật thay cho mỡ lợn và thay cho mỡ động vật nói chung. Do đó, vai trò của thịt mỡ cũng không còn như trước nữa. Tuy nhiên, trong những ngày Tết, “dưa hành vẫn là món ăn được nhiều người ưa thích vì nó có tác dụng tốt cho tiêu hóa và làm ngon miệng khi ăn quá nhiều loại thịt. Với ý nghĩa ấy, “dưa hành” còn trở thành một yếu tố quan trọng trong một cụm từ khác để tạo thành câu nói cửa miệng khi nhắc đến Tết ở Việt Nam: “Thịt mỡ, dưa hành, câu đối đỏ”. Đó là câu thành ngữ có sức khái quát nói về Tết ở cả hai phương diện vật chất và tinh thần của người Việt.  
 

Khánh Linh